In Memoriam: ‘Vrouwen moeten clitkundig worden, en mannen óók!’ (Ellen Laan)

Op zaterdag 22 januari jl. overleed “The Godmother of Seksuologie” Ellen Laan op 59-jarige leeftijd. Daarom plaatst Vlam Magazine het interview dat journaliste Maartje Laterveer namens Vlam had met professor Ellen Laan uit de geprinte en digitale editie 0 / 2020, puur als eerbetoon aan deze zeer deskundige en lieve vrouw. Zij had de moed en het vertrouwen om de eerste gastredactrice van Vlam te zijn, terwijl er in principe alleen nog maar en idee was en nog niets concreets. Dat tekent de drive die zij had om haar boodschap bij iedereen te brengen. 

We kennen haar als godmother van de seksuologie die zalen vol jongeren leert over de orgasmekloof en de clitoris. Maar achter de schermen is Ellen Laan veel meer: een wetenschapper die decennia geleden al baanbrekend onderzoek deed naar de vrouwelijke seksualiteit, hoogleraar seksuologie aan de Universiteit van Amsterdam, schrijver van seksbijbels die afrekenen met de bestaande mythen, en moeder van twee dochters met wie ze de Women’s March loopt. Én ze is VLAMs eerste gasthoofdredacteur. Vol trots presenteren we Ellen Laan, die als geen ander weet uit te leggen hoe het nu werkelijk zit met seks.

Op 13 augustus 1995 kopte The New York Times: ‘Science Is Finding Out What Women Really Want’. De kop stond boven een interview met Ellen Laan, die een jaar eerder aan de Universiteit van Amsterdam was gepromoveerd op het verschil tussen lichamelijke reacties op seksuele prikkels en de subjectieve beleving ervan. Na J’s The Sensuous Woman, Nancy Fridays Secret Garden, de Kinsey-rapporten en elke editie van Cosmopolitan, schreef The New York Times, zitten we nog steeds opgescheept met Freuds grote vraag: wat wil de vrouw? Maar nu was er dus deze Nederlandse wetenschapper, die had ontdekt dat voor vrouwen in elk geval de omstandigheden goed moeten zijn om seks te willen hebben.

Schokkend

Het was een grootse ontdekking, die onder andere afrekende met de toen nog hardnekkige mythe dat vrouwen minder zin in seks hebben dan mannen. “Ik denk dat vrouwen zeker van seks houden,” vertelde Laan in het interview, “maar veel vrouwen houden niet van de seks zoals die in de slaapkamer wordt gepraktiseerd. Ze dicteren er nog altijd niet de voorwaarden en het tempo van. ”

Vijfentwintig jaar later is Ellen Laan een vrouw met een missie. Want na decennia onderzoek naar seksualiteit en de onderliggende werkingen die een plezierig seksleven in de weg staan, moet ze een schokkende conclusie trekken: er is nog altijd veel seksuele ongelijkheid tussen mannen en vrouwen. Of het nu gaat om seksuele voorlichting, om porno, films, of het maatschappelijke debat, penetratie (penis-in-vagina-seks) is de norm. De onuitgesproken boodschap hiervan is dat seks seks is als het begint met een erectie en eindigt met een zaadlozing. En daar kan Laan heel boos om worden. “Wist je dat een op de tien vrouwen pijn ervaart bij het vrijen? Onder jonge vrouwen is dat zelfs ongeveer de helft. We vinden dat kennelijk heel normaal, maar dat is het niet – het is een teken dat ze aan seks beginnen zonder dat ze voldoende opgewonden zijn. En ze gaan ermee door, ondanks de pijn. Ik vind dat ronduit schokkend. ”

Mis

Als de ‘godmother van de seksuologie’, zoals de makers van popfestival Lowlands haar doopten, trekt ze daarom door het land om in zalen, televisiestudio’s en debatten haar missie uit te dragen: vrouwen moeten hun eigen genot vooropstellen.

“Meisjes leren dat het plezier van de partner belangrijker is dan dat van henzelf. Vrouwen maken zich er zorgen om dat ze er zo lang over doen om opgewonden te raken, en denken dat er iets mis is met ze als ze niet klaarkomen van penetratie. Maar er is niks mis met die vrouwen,” zegt Laan, “er is iets mis met de manier waarop we over seks denken.”

Let’s talk about sex, was het motto van de toespraak die ze in april 2018 hield toen ze hoogleraar seksuele gezondheid werd aan de Universiteit van Amsterdam. Praten over seks is nodig om de mythes de wereld uit te helpen die de ongelijkheid in stand houden. En praten over seks is helemaal niet moeilijk, althans niet met Ellen Laan.

Want ze mag dan boos zijn, ze is vooral ook heel wijs en heel grappig, de enige hoogleraar in Nederland en waarschijnlijk ver daarbuiten die de misstanden in de seksuologie op een even strijdbare en ontluisterende als toegankelijke en humorvolle manier aan de man weet te brengen. En de vrouw.

Prikkels

Inmiddels zijn we twee jaar verder na uw toespraak bij de aanvaarding van uw hoogleraarschap. Hoe kijkt u nu aan tegen het belang van praten over seks?

“Die boodschap is voor mij nog even dringend. Mijn boodschap was toen vooral gericht aan zorgverleners. Omdat het voor mij duidelijk was dat elke aandoening, psychisch of lichamelijk, het vermogen heeft om invloed te hebben op seksueel functioneren.”

Laan kwam destijds zelf net uit een behandeltraject voor borstkanker, en had aan den lijve ondervonden hoe weinig rekening daarbij wordt gehouden met het belang van testosteron voor vrouwen.

“Testosteron is het mannelijk geslachtshormoon en is ook voor vrouwen het belangrijkste sekshormoon. Je moet er voldoende van hebben om gevoelig te zijn voor seksuele prikkels. Dat is een model van seksualiteit dat nog altijd maar weinig doordringt tot mensen: dat je altijd prikkels nodig hebt, dat opwinding niet vanzelf komt. Er moet een prikkel zijn, en daar moet je je op zijn minst voor openstellen. Daarvoor moet je dus voldoende testosteron hebben. Chemo kan de eierstokken aantasten, en die zijn de belangrijkste producenten van testosteron. Zorgverleners vragen dan aan vrouwen of ze nog penetratie hebben, wat ik an sich al een vrij armzalige vraag vind, want het is niet de bedoeling dat de vrouwelijke seksualiteit wordt gedefinieerd als het vermogen om gepenetreerd te worden. Als vrouwen dan ja zeggen, krijgen ze vaak lokaal oestrogeen, een smeerseltje waarvan de vaginale huid wat steviger wordt. Maar daar krijg je geen zin van, er is nog nooit een vrouw opgewonden geworden van oestrogeen. Dat is een hardnekkig misverstand: dat voor mannen testosteron het sekshormoon is en voor vrouwen oestrogeen. Voor vrouwen is oestrogeen het voortplantingshormoon, en testosteron net als bij mannen het sekshormoon. En als de productie daarvan door chemobehandeling niet meer intact is, dan kun je proberen wat je wilt, maar dan komt de zin gewoon niet. Ik heb nu een student die onderzoek doet naar testosteron en chemo, dat is echt revolutionair onderzoek, want daar is in de wetenschap maar weinig aandacht voor.”

Waarom?

“Omdat nog steeds de gedachte overheerst dat vrouwelijke seksualiteit ontvangend is en passief, en dat vrouwen eigenlijk altijd wel kunnen.”

Práten over seks. Niet alleen in de spreekkamer, ook in de slaapkamer!

Taboe

Ondanks alle nieuwe inzichten die u op de kaart zet en ondanks dat er nu toch best veel over seks wordt gesproken, met programma’s als de Sekszusjes en de documentaire van Lize Kurpershoek. Wat vindt u daarvan?

“Ik ben heel blij met de Sekszusjes en ik heb veel contact met al die vrouwen die zich profileren in wat ik de nieuwe tijdgeest noem. Ik moet ze nog wel vaak van de juiste informatie voorzien, maar ik vind het geweldig wat ze doen. Ook een serie als Sex Education vind ik fantastisch. Daar is de boodschap steeds dat seks klungelig is en lastig en awkward, en wat moet je doen als iets niet goed gaat? Praten. Dat is het allerbelangrijkste. Er wordt zo weinig gesproken over seks, niet alleen door zorgverleners in de spreekkamer, maar ook door partners in de slaapkamer. Vaak heeft de een al voor de ander ingevuld wat er moet gebeuren, en eigenlijk zijn ze beiden helemaal niet gelukkig met dat model. Daar kom je achter als je met elkaar gaat praten.”

Waarom is het zo moeilijk om daarover te praten?

“Ik denk dat dat komt omdat seksualiteit, en vooral de lustvolle aspecten daarvan, nog steeds een religieus en maatschappelijk taboe is. Door dit taboe bestaat een beeld van seks als iets wat verborgen moet blijven, met het licht uit, onder de dekens. Daarnaast is er dat idee dat seks vanzelf moet gaan. Dat is ook een groot misverstand en aanleiding tot veel leed, want als het dan na het stoppen van de verliefdheid opeens niet meer vanzelf gaat, dan denk je natuurlijk al snel: er is iets mis met mij, of met de relatie. Het derde antwoord is denk ik dat we niet bij elkaar in de slaapkamer kijken. Er zijn wel veel mediabeelden van seks, zoals porno, maar de meeste mensen weten wel dat dat een bepaalde mannenfantasie is. Dus er is enorm veel ruimte voor allerlei opvattingen over wat normaal zou zijn. Dat maakt vrouwen én mannen onzeker. De meest voorkomende vraag in onze spreekkamer is een variant op ben ik wel normaal? En dan is normaal gedefinieerd als: ben ik net als anderen? Omdat we daar onzeker over zijn, zijn we vaak oneerlijk tegenover onze vrienden en vriendinnen over wat we werkelijk doen, wat we werkelijk voelen, en vertellen we niet dat het niet altijd die spetterende seks is waarvan we denken dat we die moeten hebben. Het Hollywood-ideaal speelt daarin ook een grote rol. Dat ideaal, en ook porno, versterkt nog eens dat beeld dat vrouwen helemaal niks nodig hebben om zin te krijgen.”

U bedoelt films als 9 1/2 Weeks en Pretty Woman, waar iedereen van boven de 40 mee is opgegroeid.

“Precies. Ik herinner me nog de scène waarin Mickey Rourke Kim Basinger tegen de muur neemt en zij onmiddellijk begint te hijgen. Zo makkelijk gaat dat meestal niet.”

Orgasmekloof

Naast hoogleraar en godmother van de seksuologie is Ellen Laan ook voorzitter van haar eigen stichting, de Stichting Seksueel Welzijn Nederland (SWN). Deze begon twee jaar geleden als een spontaan idee, toen mensen haar vroegen wat ze wilde hebben als cadeau voor haar hoogleraarschap en ze niets wist te bedenken. Toen dacht ze: geef me dan maar geld voor een stichting. Ze had daar toen nog niet echt een weldoordacht plan voor, maar ze wist wel onmiddellijk waar het over moest gaan: het bevorderen van het idee dat mannen en vrouwen in seksueel opzicht gelijk zijn. Zo verlegde ze haar focus naar seksuele gelijkheid, en nu trekt ze volle zalen met lezingen over de orgasmekloof en de clitoris.

Wat is de orgasmekloof?

“Anno 2019 komt die erop neer dat bij heteroseks slechts 65% procent van de vrouwen altijd klaarkomt, terwijl dat percentage bij mannen op 95% ligt. De kloof is dus 30% – zo veel heteroseksuele vrijpartijen stoppen zonder dat de vrouw is klaargekomen, terwijl de man wel is klaargekomen. Ik kan daar heel verontwaardigd over worden.”

Hoe kan het dat we nog altijd die kloof hebben, terwijl de seksuele revolutie al ver achter ons ligt?

“Die seksuele revolutie ging over het recht op abortus, en over de regels rondom seks en de timing. Het ging niet over de kwaliteit van seks, dat was niet echt een onderwerp. In zekere zin was het voor vrouwen zelfs moeilijker om nee te zeggen. In die tijd kwam ook de pil, dat maakte de vrouw permanent beschikbaar. Hoe geweldig de pil ons ook heeft bevrijd, ze heeft er in feite ook voor gezorgd dat de nadruk in de slaapkamer weer meer op penetratie kwam te liggen.”

Dat kwam de kwaliteit dus juist niet ten goede.

“Nee, niet echt. Niet voor vrouwen. Toen ik studeerde had ik een tijdje een minnaar gehad met wie ik de sterren van de hemel vree, want hij was een stuk ouder en had het vrijen geleerd in de tijd dat de pil er nog niet was. Nu gaan veel mensen direct af op de penetratie. Daarbij gaat een hoop sensualiteit verloren.”

En een hoop vrouwelijk genot.

“Zeker. Het is een misvatting te denken dat vrouwen een vaginaal orgasme kunnen krijgen. Dat bestaat niet, of ja: het bestaat voor mannen. Die komen wel klaar van hun penis in een vagina. Maar wil je een vrouw laten klaarkomen, dan moet je echt bij de clitoris zijn.”

Tweede seksuele revolutie

Nu is er meer aandacht voor het vrouwelijk genot, zou u zeggen dat er nu een tweede seksuele revolutie gaande is?

“Zeker, maar toch valt mij steeds meer op hoezeer vrouwen en jonge meiden een enorm ontzag hebben voor die vermeende biologische drift van mannen. En hoe mannen worden gevoed door het idee dat seksualiteit vooral biologie is en dat het de mannelijke natuur is om heel vaak zin te hebben. Dat is een ontzettend misverstand. Er heersen nog hardnekkige mythes over seksualiteit die de seksuele ongelijkheid in stand houden. Zoals de idee dat mannen een biologische, testosteron-gedreven behoefte aan seks hebben. En dat mannen meer seks willen dan vrouwen. Mannen hebben geen natuurlijke seksdrive, die moeten net als vrouwen geprikkeld worden om opgewonden te worden en zin te krijgen.”

Waarom zijn deze mythes zo hardnekkig?

“Onder andere door de seksuele voorlichting. De focus daarvan ligt op het voorkomen van zwangerschap en soa. Oftewel: seks staat gelijk aan penetratie. De gedachte daarachter is de biologische theorie dat seks is bedoeld voor de voortplanting. Maar als het daarom gaat, dan zou je er na je veertigste en twee kinderen dus mee op kunnen houden. Dat doen we niet, want seks is vooral iets sociaals. Ook voor mannen is het iets heel emotioneels. Er komen steeds meer onderzoeken waaruit blijkt dat mannen ook geen zin meer hebben in dat hele idee dat ze altijd klaar moeten staan, dat ze moeten presteren en altijd een grote en harde pik moeten hebben. Dat wordt hun echt geleerd, maar waarom zou mannelijkheid te maken hebben met de staat van je penis?”

Dus u zegt dat die vermeende verschillen tussen mannen en vrouwen niet voortkomen uit onze natuur, maar dat die ons als het ware worden opgelegd?

“Ja, we leren gender. Niet alleen qua seks, ook op andere gebieden. Dat begint eigenlijk al voor de geboorte. Vanaf de zogenoemde gender reveal parties [feestjes waarbij het geslacht van de nog ongeboren baby bekend wordt gemaakt, ML], met een blauwe of roze binnenkant van de taart, begint het idee dat jongens en meisjes wezenlijk van elkaar verschillen. Maar zo langzamerhand komt er steeds meer kennis die erop wijst dat mannen en vrouwen vooral hetzelfde zijn en niet verschillen in de belangrijkste opzichten. Waar ze wel in verschillen is de mate waarin mannen en vrouwen over seks worden opgevoed. Zo krijg je dat mannen seks gaan zien als een prestatie en vrouwen zich moeten verhouden tot de vraag of ze er wel of niet open voor staan dat een man in hun gezicht klaarkomt. Terwijl ik denk: sinds wanneer hebben we een clitoris in onze neus?”

Vulva, vagina, clitoris

Ellen Laan kan zich er zichtbaar boos om maken. Nog altijd, of liever gezegd, steeds meer. Ze wordt, vertelt ze, steeds bozer naarmate ze ouder wordt. Haar woede is niet alleen hoorbaar in haar stem, die is ook zichtbaar in alles wat ze doet. Zo heeft Laan een spreekuur in het AMC als Gezondheidszorg-psycholoog en NVVS-seksuoloog waarin ze mensen helpt met complexe seksuele problematiek. Ze heeft haar stichting waarmee ze onder andere voor elkaar kreeg dat de clitoris juist wordt afgebeeld in een volgende editie biologieboeken voor middelbaar onderwijs. Zo’n drie keer per week geeft ze lezingen. Met haar twee dochters loopt ze bij gelegenheid mee in de Women’s March. En ze schrijft ook nog boeken.

Met arts-seksuoloog Rik van Lunsen schreef ze al een dik boek getiteld Seks!, dat een bijbel is voor iedereen die wil leren hoe je kunt genieten van seks. Nu is ze met Van Lunsen bezig aan een boek over die aangeleerde mannelijkheid en vrouwelijkheid versus de mate waarin mannen en vrouwen juist zo op elkaar lijken. En samen met Sanderijn van der Doef en Marian Latour schreef ze onlangs Lijfboek voor Powergirls, voor jonge meiden die hierin alles leren over seks en hun lichaam.

Waarom moest er een ‘Lijfboek’ voor meisjes komen?

“Omdat ik mij ben gaan realiseren dat de seksuele voorlichting nog veel nadeliger is dan ik al dacht. Rik en ik hadden het in ons boek wel al over dat seksuele voorlichting over plezier moet gaan en niet alleen maar over rampenbestrijding, maar ik ben me eigenlijk vooral gaan realiseren dat er iets mist in de manier waarop die voorlichting nog altijd gegeven wordt. We waren natuurlijk blij dat op de basisschool nu ook aandacht was voor het meisjeslichaam en dat mensen het woord vagina nu kenden. Maar we beseften dat je aan één woord niet genoeg hebt om uit te leggen hoe de seksorganen bij meisjes in elkaar zitten, je hebt ten minste drie woorden nodig: vulva, vagina en clitoris. Een vagina is geen seksueel orgaan, dat is ons voortplantingsorgaan en daarom is het maar goed dat het niet zo gevoelig is. Stel je voor. Je moet als meisje snappen dat je drie verschillende onderdelen hebt om ook te snappen hoe je plezier kunt hebben.”

Focus

Zoals u altijd uitlegt tijdens lezingen: dat moet meisjes worden uitgelegd, omdat het bij hen niet zichtbaar is zoals bij jongens.

“Precies. Terwijl een jongetje op een gegeven moment wel doorheeft dat zijn piemeltje soms stijf wordt en dat dat fijn voelt, is het seksuele orgaan bij een meisje verborgen. Als je niet weet dat het er zit, kun je er ook niet met je aandacht heen. En dat is wel nodig om te kunnen genieten. Voor een orgasme moet je kunnen focussen op je eigen genot. Ik krijg echt vaak terug van vrouwen: sinds ik weet dat ik zo’n grote inwendige clitoris heb, gaat mijn aandacht daar ook veel vaker naartoe. Dat is wat meiden zo nodig hebben, om ruimte te maken voor hun eigen gevoelens. Door de huidige seksuele voorlichting leren ze dat niet. Daar leren ze dat seks begint en eindigt met de mannelijke penis die stijf is en waar een condoom omheen moet. De onderliggende boodschap daarvan is dat seks is dat mannen klaarkomen in een vagina. Die boodschap wordt versterkt als het deel van de vrouwelijke lichaamsbouw die belangrijk is voor lust, de clitoris, onbesproken blijft. En dat is tot dusver meestal nog zo. Daarmee leren we meisjes om het plezier van hun partner belangrijker te vinden dan dat van henzelf, en daarmee lopen ze grotere kans dat iemand over hun grenzen heen gaat. Dat weten we inmiddels uit onderzoek. Dus het is echt belangrijk dat meiden clitkundig worden.”

Nu blijkt uit onderzoek van kennisorganisatie Rutgers dat jongeren later beginnen aan seks. Is dat een teken dat de voorlichting al verbetert?

“Ik vind allereerst dat we een andere definitie van ‘de eerste keer’ moeten hanteren. Want het klopt dat de gemiddelde leeftijd opschuift waarop jongeren voor het eerst penis-in-vagina-seks hebben, maar hoe zit dat dan met lesbische meisjes bijvoorbeeld? Maar goed, dat is de definitie die wordt gehanteerd. En dan zie je inderdaad dat die is opgeschoven met een jaar. Dat kan aan de ene kant inderdaad een teken zijn van de kwaliteit van de seksuele voorlichting. De angst van veel ouders en opvoeders is dat ze denken dat als ze hun kind vroeg voorlichten het ook sneller met seks gaat beginnen, maar het omgekeerde is juist het geval. Hoe meer seksuele voorlichting, hoe meer jongeren een weloverwogen keuze maken. Hopelijk, dat weten we nog niet goed, betekent dat ook dat de eerste keer minder vaak een nare ervaring is. Want ik hoor nog steeds te vaak in mijn spreekkamer: ik ben het maar gaan doen, want iedereen deed het, en ik wil niet achterlopen. Dan gaat het vaak helemaal niet onder haar voorwaarden, waardoor het pijn doet, et cetera.”

Haastgevoel

En wat vindt u van de stelling dat jongeren zich geremd voelen omdat die mediabeelden van seks een norm van perfectie hebben gecreëerd?

“Er kunnen meerdere redenen zijn, en een daarvan kan inderdaad zijn dat jongeren in een prestatiemaatschappij worden opgevoed. Ik heb gisteren nog een jonge vrouw gezien die heeft geleerd dat als ze maar goed haar best doet, ze dan wordt beloond. Terwijl dat juist een beetje tegengesteld is aan hoe seks werkt. Je moet daarvoor juist minder goed je best doen. Als je een vooropgezet doel hebt, dan word je juist minder gemakkelijk opgewonden. In die zin heeft de prestatiemaatschappij wel een directe relatie met de toename aan seksuele problemen.”

Welke seksuele problemen komen daaruit voort?

“Pijn bij de penetratie, bijvoorbeeld. Als je het idee hebt dat je opgewonden moet worden als vrouw omdat die man al een erectie heeft, dan neem je dus niet de ruimte en tijd om opgewonden te raken. De meest gestelde vraag bij mijn lezingen door vrouwen is: waarom doe ik er toch zo lang over om opgewonden te raken? Gevolgd door een variant op: en dat is zo vervelend voor mijn partner … Nou, omdat ze die penis zien en dan een soort haastgevoel krijgen, en denken dat ze het maar moeten doen, ook al zijn ze nog niet opgewonden genoeg. Dat idee dat seks een vaste handeling is, is heel verkeerd. Seks is geen handeling, maar een ervaring. Dat is één van onze nieuwe SWN-quotes. Al die factoren dragen eraan bij dat meiden en vrouwen onvoldoende ruimte innemen in seksuele interacties. En dan kun je zomaar gaan denken dat je seks stuk is.”

Talk about sex

Dus ze moeten clitkundig worden, fysieke kennis hebben –

‘en mannen ook, hè!’

Maar als we even teruggaan naar het allereerste begin, naar uw promotieonderzoek uit 1994 waarmee u – als een van de eersten – seksualiteit vanuit lichamelijk zowel als psychologisch oogpunt bekeek: welke rol speelt de geest (psyche) bij de seksuele beleving van vrouwen? Worden vrouwen niet ook geremd door onzekerheid over hoe ze eruitzien?

“Absoluut. Ik denk dat dat een heel belangrijke factor is. Want zolang je bezig bent met hoe je eruitziet, kun je niet voelen. Je kunt die dingen niet tegelijkertijd. Wat dat betreft leven we ook in een ongunstige tijd, waarin we allemaal aan een vrij vaststaan schoonheidsideaal moeten voldoen. Dat vind ik een breder maatschappelijk probleem dat ook de seksuele onzekerheid beïnvloedt. Daarom vind ik het zo mooi dat jonge vrouwen die nieuwe seksuele revolutie aanzwengelen en daarbij ook het schoonheidsideaal ter discussie stellen. Zij pakken de fakkel over, en dankzij hen is feminisme geen vies woord meer.”

En hoe zit het met mannen, wordt er wel genoeg gepraat over hun seksuele ontwikkeling?

“Heteroseksuele mannen hebben het toch heel ongemakkelijk met praten over seks. Waarom weet ik niet precies. Ik zie het ook om me heen, heteroseksuele mannen zijn helemaal niet makkelijk te porren voor dit onderwerp, laat staan voor het onderwerp seksuele gelijkheid. Onderling praten ze vooral over de stoere kant en zodra er een vrouw in de buurt is dan gaan ze heel raar doen, hoor ik van mannen. Dan gaan ze tegen elkaar opbieden, en flauwe grappen maken. Ik denk dat mannen ook geen taal hebben om hier makkelijk over te praten. Dat komt denk ik ook door het idee waar mannen mee worden opgevoed: dat seks is iets wat ze gewoon moeten kunnen. Je hoort mensen wel zeggen ‘seks, daar moet je niet over praten, dat moet je gewoon doen’. Maar ja, hoe moet je het dan doen?”

Let’s talk about sex – het blijft belangrijk.

“Ja, juist ook om die verbinding te creëren, tussen elkaar, maar ook tussen je hoofd en je lijf.”

Geschreven door Maartje Laterveer

Fotografie door Nico Brons

OPNAME: Webinar: “De Clitoris”, met professor Ellen Laan